چند کتابخانه تخصصی در قم و شهرستان ها دارید؟ چه مقدار از آن تحت نظر شماست؟
حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای عماد«زید عزه» در مصاحبه با اداره اطلاع رسانی معاونت پژوهش بیان کردند: قریب 470 کتابخانه در واحدهای آموزشی و حوزه های علمیه کشور داریم. منهای کتابخانه های عمده ای که در قم هستند. شاید بالغ بر سی کتابخانه نسبتا بزرگ در بخش های مختلف حوزه علمیه وجود دارد. البته کتابخانه های تخصصی را مرکز مدیریت، کتابخانه های تخصصی تأسیس نکرد. مجموعه کتابخانه های تخصصی حوزه با زحمت دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی و حمایت ایشان شگل گرفت. از جمله کتابخانه تاریخ اسلام، کتابخانه فقه، کتابخانه کلام، کتابخانه تفسیر و حدیث و مجموعه کتابخانه هایی که در این زمینه فعالند. کتابخانه های تخصصی خیلی خوبی هستند و آثار عظیمی را هم در بر دارند. واحدهای آموزشی و پژوهشی حوزه هم دارای کتابخانه های خیلی خوبی هستند. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی کتابخانه خوبی دارد، دفتر تبلیغات اسلامی، کتابخانه معظمی دارد. هر کدام از این ها ارائه کننده خدمات به جمع زیادی از فضلا، طلاب و اساتید، دانشگاهیان و حتی غیر حوزویان هستند. اما کتابخانه های آیت الله حائری و کتابخانه مسجداعظم، حجم انبوهی از مراجعه کنندگان را در طول یک روز دارند و خدمات ارائه می دهند. کتابخانه مدرسه فیضیه قریب سه هزار نفر مراجعه کننده و کتابخانه مرحوم آیت الله بروجردی قریب 1500 نفر مراجعه کننده در روز دارد. این مراجعه کنندگان نوعا تخصصی هستند. فضلای حوزه هستند که در سطوح مختلف کار می کنند.
این دو کتابخانه بخش های تخصصی، سالن های قفسه باز، سالن های عمومی و سالن ویژه محققان دارد. کتابخانه مرحوم آیت الله بروجردی سالن ویژه خواهران دارد. مجموعه های خوبی آن جا مستقر است. یکی از مجموعه های ارزشمندی که در کتابخانه فیضیه وجود دارد مجموعه پایان نامه های حوزویان است که طی مدارج تحصیلیشان به نگارش در آوردند و در بخش ویژه ای در کتابخانه مرحوم آیت الله حائری نگهداری می شود.
کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد حوزه های علمیه چطور و چه زمانی شکل گرفت؟
کتابخانه مدرسه فیضیه که به کتابخانه مرحوم آیت الله حائری معروف است بیش از هشتاد سال پیش توسط مرحوم آقای شیخ تأسیس شد. هشتاد و چند سال از عمر این کتابخانه می گذرد. از سوی دیگر کتابخانه مرحوم آیت الله بروجردی هم مربوط به دوره حیات آیت الله بروجردی است که در سال های پایانی دهه سی تأسیس شده. بخش اصلی این کتابخانه را کتاب های مرحوم آقای مقدس اصفهانی، کتابهای مرحوم آیت الله بروجردی و کتابهای مرحوم آیت الله فرید گلپایگانی و دیگر اهدا کنندگان مثل حضرت امام، حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی و حضرت آیت الله مرعشی تشکیل می دهد.
برای این که این دو کتابخانه به یک تقسیم کار مناسب ملی برسند و ایجاد همبستگی میان کتابخانه ها و برقرار کردن شبکه منظمی بین کتابخانه های سطح کشور به یک کتابخانه الگو و طراز و مرکزی نیاز داشتیم که وضعیت فهرست نویسی، جمع آوری اسناد و مجموعه سازی ها از آن الگوبرداری و در تمام حوزه ها رعایت شود و نظام شبکه نرم افزاری کتابخانه ها با آن هماهنگ باشد. به دلیل این که یک کتابخانه جامع در حوزه های علمیه به عنوان کتابخانه مرجع و پشتیبان علمی- روشی همه کتابخانه ها باشد، باید یک کتابخانه ای را تأسیس می کردیم. بین چند گزینه مخیر بودیم. یکی از گزینه ها این بود که مجموعه دو کتابخانه فیضیه و مسجداعظم به عنوان یک مجموعه همبسته و به صورت متشکل، کتابخانه مرکزی را شکل دهند. شورایعالی حوزه های علمیه با این پیشنهاد موافقت و همین را مصوب کرد. البته طبیعتا این دو ساختمان یک جهت کلی دارند و یک تقسیم کار معین. این دو ساختمان به دلیل نزدیکیشان به همدیگر یکی شمرده می شوند.
در نگاه شما چه چیزی سند است و باید جمع آوری شود؟
ما در صدد جمع آوری اسناد علمی یعنی گزارش کننده اسناد علمی هستیم. هر سندی که قلمرو دانش اعم از دانش های عقلی، نقلی یا علوم اجتماعی که منعطف به قلمرو دین است، به دلالت منطوقی یا التزامی و تضمنی تأثیر گذار باشد و یا تحلیل های جانبی یا فراتحلیلیش فایده ای برای توسعه و رشد علم داشته باشد و گزاره های آن علم را تکمیل و تعمیق کند و توسعه بدهد از نظر ما سند علمی است. می خواهد نوشته باشد، گفتاری باشد یا حتی تصویری که به تاریخ علم یا تاریخ تحولات یک دانش یا یک نهاد علمی مرتبط باشد. لذا ما مجموعه این ها را سند علمی می دانیم. اعم از دستنوشته های مراجع و علما، دستنوشته های صاحبنظران یک حوزه فنی و علمی، تصویر و سخنرانی های آنها. رویکرد ما کاملا علمی است. آن سند باید در یکی از جنبه ها تأثیر داشته باشد. می خواهد حاشیه باشد که مرحوم آقای شیخ یا مرحوم امام یا مرحوم آقای بروجردی یا افراد دیگر بر کتابی نگاشتند، دستنوشته ها یا اسناد علمی- تاریخیشان باشد. این ها مهم است. هر چیزی که حتی بتواند در بیوگرافی آن ها ناظر به مقوله علم و هویت علمی باشد در زمره اسناد می دانیم. در صددیم چنین کاری را آغاز کنیم. این می تواند ایده موزه علمی حوزه های علمیه را استارت بزند که البته فضای گسترده تر آن، میراث حوزه های علمیه است. در زمینه های مختلف آن کار بسیار بزرگی است و موزه حوزه های علمیه می تواند یک ایده بسیار بزرگ و قابل توجه باشد.
برای ایجاد موزه حوزه های علمیه هیچ گامی برداشته اید؟
در شرایط موجود با توجه به محدودیت مالی و امکانات محدودی که داریم در حد یک طرح است. این ایده در اختیار آقایان قرار گرفته. در یکی از دولت ها هم قرار شد این کار انجام شود، این ایده تا حدی پیش رفت ولی متأسفانه محقق نشد.
برنامه های کلان شما برای حفظ و نگهداری نسخ خطی در شهرستان ها چیست؟ آقا فقط معطوف به کتب حوزه های علمیه شیعه است؟ من در سرکشی به حوزه های اهل سنت در جزیره قشم دیدم کتب خطی خیلی قدیمی و گران قیمتی دارند که شرایط نگهداری مناسبی ندارد.
ما به لحاظ سازمانی زیر نظر مرکز مدیریت حوزه های علمیه هستیم و حوزه های علمیه شیعه را پوشش می دهیم. همان مرکز ذیربط مسئله حوزه های علمیه برادران اهل سنت را ساماندهی می کند. چه در غرب کشور چه در شرق و جنوب کشور. آن ها ساماندهی می کنند و نظام خودش را دارد. البته هیچ ابایی نداریم از این که به حفظ آن میراث کمک کنیم یا اگر احیانا بخواهند امانت سپاری کنند امانتداری آن را در کتابخانه های عمده قم یا حوزه های مراکز استان ها به عهده می گیریم. کتابخانه های ما به لحاظ نگهداری منابع خطی به دو دسته تقسیم می شوند. یک دسته فاقد شرایط مناسب برای نگهداری نسخ خطی هستند و یک دسته واجد این شرایط. توصیه ما این است که در گام نخست شناسایی و صیانت و فهرست کردن نسخ خطی کتابخانه ها و حتی نسخ چاپ سنگی قدیمی و نسخه های نادر و محدود را انجام دهیم. ثانیا به کتابخانه هایی که به لحاظ امنیتی و به لحاظ شرایط استاندارد نگهداری نسخ خطی امکانات مناسبی ندارند پیشنهاد کردیم طی توافقنامه ای با کتابخانه فیضیه و کتابخانه مسجداعظم یا یکی از کتابخانه های بزرگ حوزه علمیه آثار خطی و قدیمیشان را به صورت امانت به آن ها بدهد تا آثار را تعمیر، ویروس زدایی و میکروب زدایی و نگهداری کنند و وقتی شرایط مناسب را پدید آوردند هر وقت خواستند بر اساس همان توافقنامه آن ها را پس بگیرند. بعضی کتابخانه های شهرهای کوچک تر این کار را انجام دادند.
با توجه به پیشرفت کتابداری و کتابخانه ها، آیا توجه اهل علم به کتابخانه ها تغییر کرده است؟
فکر نمی کنم امروز نقش کتابخانه کمرنگ شده؛ کتابخانه ها گاهی شکل و شمایل متفاوتی به خودشان گرفتند. مثلا ما الآن در شرایطی هستیم که خیلی از نیازهای علمی را کتابخانه های دیجیتال ما پاسخ می دهند. هیچ کس نمی تواند منکر نقش کتابخانه باشد. کتابخانه صرفا مجمعی برای انباشت و نگهداری اسناد علمی نیست. چون مهم ترین سند علمی ما امروز در طول تاریخ کتاب بوده. این قدر حجم کتاب و تأثیر کتاب عمده و مهم است که کتاب را یک سند مستقل می دانیم که ساز و کارهای لازم خودش را می طلبد.الآن کتابخانه های دیجیتال و غیر پیپری و کاغذی و فیزیکی حجم زیادی از مبادلات دانش را بر عهده دارد. ولی باز هم کتابخانه دیجیتال هرگز ما را از یک کتابخانه واقعی بی نیاز نمی کند. یعنی انسان گاهی پس از مطالعه کتاب ها در نرم افزار قابل جستجو، نیاز دارد که به متن واقعی کتاب مراجعه کند تا بتواند فضای کتاب واقعی را احساس کند و ببیند این بخش از تکس کجای صفحه واقع است و در چه شکل صوری از یک صفحه واقع است و در چه شکل صوری از یک صفحه کتاب قرار دارد. فکی نمی کنم مراجعه به کتابخانه امروز کمتر شده باشد. یعنی اگر حجم مراجعات به کتابخانه دیجیتال را به حجم مراجعه به کتابخانه های فیزیکال و پیپری اضافه کنید اصلا یک عدد بسیار بالایی می شود که خیلی متفاوت است. مثلا به طور متوسط میزان مراجعه به کتابخانه مسجداعظم در دو دهه قبل با میزان مراجعه امروز به کتابخانه کاملا متفاوت است. هم به لحاظ کمیت متفاوت است هم به لحاظ کیفیت مراجعه کنندگان و هم به لحاظ جهتداری بهره برداری آن ها. یعنی آن جا در گذشته نوعا یک قرائتخانه بوده. بیشتر کتابخانه های ما یا قرائتخانه بودند یا منابع محدودی داشتند و تجهیزاتی نداشتند. اما امروز گاهی یک فرد در طول یک ورود و خروج به کتابخانه بیست یا سی منبع را با همدیگر دریافت، مقایسه و مطالعه می کند و یک موضوع معینی را نتیجه گیری می کند. مهم این است که به میزان حجم کتابی که در کتابخانه ها تهیه می کنیم باید برویم به سمت این که خدمات کتابداری را به صورت فنی ارائه کنیم. کتابخانه یک گنجینه نیست که کسی بخواهد کتابی را به زحمت پیدا کند و با اکراه تحویل افراد دهیم. کتابخانه در وضع طبیعی و مطلوبش ارائه خدمات علمی را بر عهده دارد. به آقایان گفته ایم هر کسی که در کتابخانه می خواهد ارائه خدمات کند کتابدار نیست ارائه کننده خدمات علمی و پژوهشی و کتابداری و اطلاع رسانی است. کتابدار ما نباید کتابدار باشد؛ باید کتابشناس و ارائه کننده محتوا و گزارش دهنده محتوای کتاب برای طلبه باشد. آن وقت طلبه راحت از خدمات استفاده می کند. در حقیقت هدفمان این است که خدمات کتابداری در کتابخانه های حوزه های علمیه باید به این سمت برود که کتابدار پرونده علمی یک موضوع را برای یک محقق و مراجعه کننده فراهم کند. برای این کار باید اول فهرستنویسی های درست و روشن و ثانیا فهرستنوسی های موضوعی درون متنی را بر اساس فهرست یکایک آثار نوشته شده، تولید شود. این خیلی مهم است. چون ممکن است حوزه اصلی یک کتاب حوزه علوم عقلی باشد اما در عین حال یک تحلیل در طبقه بندی دانش داشته باشد که به درد دانش فقه بخورد. حوزه های علمیه، مرکز مدیریت حوزه های علمیه و شورایعالی حوزه های علمیه باید سیاست هایی را تعیین کند که در چارچوب آن چنین نیروهایی شناسایی و تربیت شوند و به عنوان خادمان علم مشغول شوند. یکی از این ها می تواند محرک تحقیقات و مطالعات تعداد قابل توجهی از طلبه ها باشد.
در زمینه تربیت نیروی متخصص در حوزه کتابداری و اسنادی چه کارهای کردید یا چه برنامه هایی دارید؟
ارتباط خوبی فیمابین مجموعه های ما در کتابخانه های قم با دانشگاه قم و دانشگاه آزاد است؛ بعضا سازمان یافته و بعضا به صورت فردی. فارغ التحصیلان آن ها کمابیش کمک می کنند. ارتباط خیلی خوبی با انجمن کنابداران ایران داریم. یکی از انجمن های فعال حوزه خدمات علمی با انجمن کتابداران ایران است که شاخه و دفتر قم دارد. ما با بخش دفتر قم این انجمن ارتباط خیلی خوبی داریم و آن ها هم در مقام مشورت هم در مقام اطلاع رسانی و هم در مقام کمک به تربیت نیروی انسانی کمک می کنند. در زمینه های مختلف دوره های کوتاه مدتی را برای همکاران خودمان در کتابخانه ها گذاشتیم. الآن هم معاونت پژوهش استان قم برای این که واحدهای آموزشی استان را به لحاظ کتابخانه ای و نیروی انسانی مناسب تجهیز کند و توسعه دهد و ارتقا ببخشد در صدد برگزاری دوره ای است. مسئول کتابخانه در هر واحد آموزشی و مسئولان کتابخانه ها در دوره های متوالی کارگاهی و آموزشی کوتاه مدت باید بتوانند با مهارت های مربوط به خدمات کتابداری و دبیزش آشنایی بیشتری پیدا کنند تا کتابخانه ها را به دبیزشگاه های علم تبدیل کنند که خدمات فنی علمی را ارائه دهد. امیدوارم این کار با سرعت و سهولت انجام شود.
برای نرم افزاری کردن محتوای کتابخانه ها چه کرده اید؟
این کار دو بخش دارد. یکی بخش تأسیس و توسعه کتابخانه های دیجیتالی است. در این زمینه اولویت این است که متون کتابخانه های خارج از کشور، کتابخانه های جهان اسلام یا غیر جهان اسلام که تبدیل به متن های الکترونیک شده را جمع آوری کنیم و از ظرفیت های انجام شده توسط دیگر بخش ها بیشتر استفاده کنیم. چه به نحو مبادله چه به نحو خرید قطعی چه به نحو دریافت اهدایی.
در این زمینه ارتباط های خوبی برقرار شده. مثلا وزارت امور خارجه با همکاری کتابخانه ملی و بخش های مختلف دو مجموعه بزرگ کتابخانه ای دیجیتالدر آثار ماوراء النهر اسلامی و آثار بین النهرین اسلامی تهیه کرده که از آن چند نسخه محدود تهیه می شود.
یکی از نسخه ها در اختیار کتابخانه مرکزی حوزه های علمیه خواهد بود. نسخ خطی و چاپی دیجتیال از کتابخانه های مختلف و حوزه های مختلف دانش از تهیه کنندگان آن ها خریداری می شود. گام بعدی این است که متن ها چگونه به نرم افزارهای علمی قابل جستجو طبقه بندی شده ناظر به عرصه های دانش تبدیل شوند. در مجموعه حوزه علوم انسانی در ایران پیشگام این کار قم و مرکز تحقیقات کامپیوتری است. ما هم در حقیقت از نرم افزارها و ایده هایی که آن ها تولید می کنند به حسب نیاز استفاده می کنیم. الآن هم مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور در کتابخانه مسجداعظم، کتابخانه فیضیه و بسیاری از کتابخانه های دیگر علاوه بر این که همه نرم افزارهایش را عرضه می کند گاهی سایت های ویژه ای دارد. ما در اختیارشان قرار دادیم که ارائه خدمات بدهند. البته یک مقداری در دو سه سال اخیر به خاطر محدودیت منابعی که برای آن ها پیش آمد خدماتشان محدود شد و الا در گذشته خدمات خیلی خوبی ارائه می شد. اصلا سالن ویژه ای تقریبا 150 متری در کتابخانه فیضیه در اختیار آن ها قرار داده شده بود که خدمات علمی و فنی نرم افزارانه را آن جا ارائه می کردند.
الآن چند کتابخانه دیجیتالی در قم و شهرستان ها دارید؟
از طریق یک شبکه در صددیم همه کتابخانه های واحدهای آموزشی را به همدیگر پیوند دهیم به نحوی که بتوانند از منابع علمی کتابخانه های مختلف مطلع شوند تا طلبه ای که مثلا در مدرسه علمیه گراش یا سراوان یا خاش زندگی می کند بداند نزدیک ترین کتابخانه ای که فلان کتاب را دارد کجاست و به راحتی بتواند به آن دسترسی پیدا کند. این کار از طریق ایجاد یک شبکه بین کتابخانه ای در حال شکل گیری است. قریب دویست کتابخانه تا پایان سال به این شبکه وصل می شوند. الآن نزدیک 150 کتابخانه به این مجموعه متصل هستند. تمام کتابخانه هایی که از طریق این شبکه متصل هستند می توانند از خدمات الکترونیک کتابخانه مرکزی استفاده کنند. ضمن اینکه کسانی که نمی توانند از این امکان شبکه کتابخانه ما استفاده کنند می توانند از طریق مراجعه به سایت کتابخانه مرکزی و سایت کتابخانه مسجداعظم و کتابخانه مدرسه فیضیه استفاده خودشان را داشته باشند. البته کسی که در کتابخانه و محیط و شبکه ما کار می کند می تواند مجموعه متن را تماما ببیند در حالی که وقتی به سایت و امثال این ها مراجعه می کنند به خاطر محدودیت هایی که داریم می توانند فقط اطلاعات کامل کتابشناختی را به علاوه پنج صفحه نخست کتاب را ببینند.
چالش ها، موانع و مشکلات پیش روی شما در حوزه کتابخانه های تخصصی چیست؟ چه توقعی از بزرگان حوزه و مسئولین دارید؟
کتابخانه ها باید مأموریت گرا تعریف شوند. بعضی از کتابخانه ها باید هر سند علمی مکتوب و منشور است را نگهداری کنند. اما آیا همه کتابخانه ها باید این کار را کنند. ما باید یک محتواشناسی از دل کتاب داشته باشیم و بعد مجموعه سازی های تخصصی قلمرو دانش و حتی قلمرو یک مسئله را تعریف کنیم. اگر یک کتابخانه 10 هزار جلد کتاب داشته باشد اما کتاب هایش به لحاظ اعتبار و روایی و علمی بودن، پالایش نشده باشند، ممکن است برای یک خواننده، محقق و یک فرد گرفتاری پیش بیاورد. خیلی از کتابها داریم که اصلا نباید یک فاضل حوزوی و یک محقق حوزوی درگیرش شود. چون این کتاب کاملا ترویجی است. ممکن است سطح دانشی که در آن کتاب ترویج شده از سطح دانش این فاضل حوزوی به مراتب کمتر باشد. چرا این کتاب در کتابخانه بیاید. این کتاب باید از معرض او خارج شود و ذهن او را حتی برای یک ساعت به خودش گرفتار نکند. یک سری کتابهایی هست که برای عموم مردم اصلا جوابگو نیستند چون حوزه تخصصی را در بر می گیرد. مهم ترین کاری که الآن می کنیم این است که کتابخانه را هدفمند و مأموریت گرا و ناظر به جامعه مخاطب و منابعی که لازم دارد تعریف کنیم. باید نظام ارائه خدمات کتابداری و علمی را بر اساس نوع هدفگذاری کتابخانه و مخاطبش تعریف و منقح کنیم و در اختیار قرار دهیم. اگر این اتفاق بیفتد تحولی رخ می دهد که هم کتابخانه های ما به یک انبار غیر مفید کتاب تبدیل نمی شود و هم در عین حال کتابخانه های کلان ما همه اسناد علمی را در دل خودشان خواهند داشت و ارائه می دهند.
پس موازی کاری زیادی در کار صورت می گیرد.
به هر حال کتابخانه ها در کشور کار موازی دارند. ولی گنجینه ای در اختیار است. در هر منطقه جغرافیایی چنین چیزی را نیاز دارید. کتابخانه های ما کتابخانه های خیلی بزرگی است. بزرگ ترین کتابخانه های ما چند صد هزار جلدی اند. در مقایسه ای که مثلا با یک ایالت کالیفرنیا در آمریک می کنید می بینید قریب دو میلیون جلد کتاب در یک کتابخانه آن جا وجود دارد؛ در حالی که کتابخانه مدرسه فیضیه و کتابخانه مسجداعظم معمولا زیر 150 هزار جلد کتاب دارند. البته مرکز اسناد علمی ما نوعا کتابهای اسلامی دارد و کمتر به سایر علوم پرداختیم. آن ها کتابخانه هایی تعریف می کنند که در همه حوزه های دانش از فنی- مهندسی و علوم پایه و کشاورزی و زیست و پزشکی تا علوم انسانی کتاب دارد. نیز آثاری به مه زبان ها دارند. گاهی می بینید بخش فارسی خیلی از کتابخانه های بزرگ خارجی به اندازه یک کتابخانه بزرگ ماست.
برای توسعه خدمات و کتابخانه های در شهرستان ها چه گام هایی برداشتید؟
این نظامی که الآن داریم در بهبود وضعیت یک نظامی نیست که در یک استان تحقق پیدا کرده باشد و در استان دیگری نباشد. یک نظام و شبکه است. وقتی خدمات ارائه یا کتاب تهیه می کنیم یک جا برای مثلا سیصد چهارصد کتابخانه مشخص در حوزه های علمیه خدمات می دهیم. این طور نیست که در یک استان باشد و در یک استان دیگر نباشد. رشدی نسبتا متوازن است و همه استان ها را در بر می گیرد. چون از طریق شبکه مدیریت های استانی حوزه های علمیه داریم کار را انجام می دهیم.
حرف آخر!
این گفتگو یک گفتگوی تخصصی در قلمرو کتابخانه ها شد. به نظرم می رسد بعدها گفتگوهای دیگری را با دوستان ما انجام دهید که حوزه های عمده کار معاونت پژوهش را توضیح دهند. مثلا در بخش مطالعات یکایک آن ها تفاصیلی دارند که جای ارائه دارد و به نظر من به جامعه علمی کمک می کند و در بخش های دیگر مثل بحث سیاستگذاری، نیازسنجی، استاندارد سازی، ارزیابی وضعیت علم، اسناد ممیزی علم و بخش های اطلاعاتی. بخش کتاب سال یا جشنواره علامه حلی به نظر من یک گزارش مناسبی می طلبد. خدمات خیلی خوبی است. انجمن های علمی اقدامات خوبی است. این ها همه مربوط به همین سه دهه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است و از ثمرات اقدام و قیام ارزشمند حضرت امام و خون شهیدان است. سرعت تحولات در حوزه های علمیه به نظر من خیلی با شتاب خوبی همراه است. اطلاع رسانی ما ناقص است. جامعه علمی و حتی جامعه حوزوی هم چندان در جریانش نیست. اگر فرصتی باشد یکایک آن ها مورد بحث قرار گیرد آن وقت ارزش یک تحول اجتماعی که در ساحت دانش و نهاد های علمی پدید می آید نشان داده می شود. مشخص می شود یک تحول اجتماعی اگر بهنگام و به موقع و راهگشا باشد چقدر می تواند حوزه دانش و فرهنگ را تحت تاثیر خودش قرار دهد و پیش ببرد و توسعه ببخشد و اگر احیانا خدای نکرده یک حرکت معکوسی صورت بگیرد چقدر می تواند پس بزند و انسداد را در حوزه علم یا فرهنگ ایجاد کند. بحمدالله این اتفاقات همه مرهون آن تلاش و کوشش به یاد ماندنی امام، شاگردان امام و یاران حضرت امام و شهیدان است. این ها همه چه حوزه معاصر وامدار این تلاش اجتماعی ارزشمند است که هیچ وقت نمی شود فراموشش کرد.
