لطفا به عنوان اولین سوال در مورد تاریخچه کتاب سال حوزه و اهدافی که در راه اندازی آن نقش داشته است توضیح بفرمائید؟
کتاب سال حوزه از 16 سال پیش در حوزه علمیه قم راه اندازی شد و اهدافی را مدنظر داشت که در آیین نامه کتاب سال هم منعکس شده است، مانند تبیین جایگاه حوزه در تولید علم و دانش دینی، شناسایی نویسندگان برتر حوزوی، تشویق به نگارش کتاب های استاندارد در حوزه، ارتقاء سطح پژوهش در حوزه و حمایت از نویسندگان، کتاب های برتر و ناشران ممتاز.
اینها اهدافی است که کتاب سال در دوره های گذشته پی گرفته و در راستای آن هم عمل کرده است. به نظر می رسد کتاب سال در اهدافی که برایش تعریف شده موفقیت نسبی هم داشته است. یعنی توانسته شاخص های کیفی کتاب را از جهت پژوهشی و ترویجی رشد دهد، و نویسندگان و محققان حوزه را به معیارها و شاخص های برتر کتاب حساس کند، به طوری که آنها در نوشته های خودشان به سمت وسوی این معیارها حرکت کنند.
البته کتاب سال حوزه به تنهایی نمی تواند مسئولیت ارتقاء دانش و پژوهش را به دوش بکشد و همه موانع رشد علم را از سر راه محققان و نویسندگان بردارد، بلکه کتاب سال حوزه سنجه ای است برای ارزیابی شاخص هایی که طراحی می شود و در سایه آن می توان به اطلاعات عمومی از وضعیت تولید آثار مکتوب حوزوی دست یافت، برای یرشد علم و دانش و ارتقاء آن در حوزه ها فعالیت های زیربنایی و متعددی باید انجام شود تا در کنار همایش کتاب سال، بتوان به نتایج مورد انتظار دست یافت.
ضرورت برگزاری همایش کتاب سال حوزه چیست؟
نکته دیگر این که در تمام مراکزی که کارهای علمی انجام می شود اجمالا نیاز به کار فرهنگ سازی است، کتاب سال حوزه این کار را انجام می دهد و یک تکاپویی در پژوهشگران ایجاد می کند تا آنها خود را با شاخصها و معیارهای کیفی آثار مکتوب، در معرض نقد و مقایسه با دیگران قرار دهند. بنابراین در یک محیط بزرگ علمی مانند حوزه که در طول سال 1000 کتاب تالیف می شود نیاز است فضایی ایجاد کنیم که نقاط قوت و ضعف پژوهش ها را بشناسیم و هم نویسندگان بتوانند خود را با معیارهای پژوهشی تطبیق دهند و این حرکت، آثار و پیامدهای مهمی به همراه دارد.
در سال جاری چه تعداد اثر به همایش کتاب سال حوزه ارسال شده است؟
امسال شانزدهمین همایش کتاب سال حوزه است که طبق روال گذشته در بهمن ماه برگزار می شود. تاکنون 850 اثر در این همایش شرکت داده شده اند. البته در 5 سال گذشته پایان نامه های سطح 4 حوزه هم وارد فضای رقابت شده اند، به طوری که امسال حدود 70 پایان نامه سطح چهار از پایان نامه های حوزوی یا موسسات وابسته به حوزه شرکت کرده اند.
این آثار همه در سال 92 منتشر شده اند و پایان نامه ها هم در سال 92 دفاع شده اند. حدود 230 اثر از این آثار موفق شده اند به مرحله نهایی این همایش راه پیدا کنند.
ارزیابی ها در کتاب سال حوزه چگونه است و چه تعداد از این آثار به مرحله گزینش نهایی وارد شده اند؟
در مورد نحوه ارزیابی آثار باید اعلام کنم، ما یک مرحله ارزیابی ابتدایی داریم که هر اثر توسط سه کارشناس در هر رشته علمی مرتباط با کتاب، ارزیابی می شود و اگر شرایط علمی رقابت را داشته باشد وارد مرحله نهایی می شود. در این مرحله همه آثار در گروه های شانزده گانه علمی دسته بندی شده و به وسیله داوران و متخصصان فن ارزیابی تفصیلی می شوند، هرکتاب را حداقل دو یا سه داور ارزیابی می کند و براساس شاخص هایی که در فرم های ارزیابی کتاب سال است این آثار را کاملا ارزیابی می کنند و نمره می دهند. مجموعه این ارزیابی ها دوباره وارد هیات های داوری مربوط می شود و اگر در فرایند داوری اشکالی مشاهده نشود، همان ارزیابی ها مبنای قضاوت قرار می گیرد. حدود 400 نفر از فضلای حوزه در داوری ها با ما همکاری دارند. براساس تخصصی که این فضلا دارند، کتاب ها برای ارزیابی در اختیار آنها قرار داده می شود.
چه معیارهای پژوهشی را برای ارزیابی آثار در نظر گرفته اید؟
شاخص هایی که برای ارزیابی آثار طراحی شده به دو صورت است. برخی شاخص ها مربوط به آثار پژوهشی هستند، یعنی کتاب هایی که حرف جدیدی دارند، نظر جدیدی دارند و یا مشکلی را می خواهند حل کنند که اصطلاحا ما به این آثار می گوییم کتاب های پژوهشی. یکسری کتاب ها هم کتاب های ترویجی هستند.
شاخص هایی که برای کتاب های پژوهشی و ترویجی طراحی شده در مواردی متفاوت هستند، کتاب های پژوهشی باید مشخص کرده باشند که آیا نظریه جدیدی ارائه کرده اند یا خیر؟ و این نظریه جدید از چه میزان پشتوانه علمی برخوردار است؟ اتقان علمی اثر چگونه است آیا کتاب به دیدگاه های دیگران خوب پرداخته است یا نه؟ پیشینه علمی مطالب مورد بررسی دقیق قرار گرفته است؟ همچنین منابع و مستنداتی که هر نویسنده به آنها مراجعه کرده آیا از منابع طراز اول است یا نه؟ به مسائل روز در نگارش کتاب توجه شده است یا خیر؟ روشمندی کتاب و همچنین پرداختن به قلم جذاب و شیوا و مسائلی صوری ادبی و حتی طراحی و چاپ مورد ارزیابی قرار می گیرد، هر میزان توجه به این موضوعات بیشتر باشد نمره بالاتری می گیرد.
پس وقتی یک کتاب به عنوان اثر برتر شناخته می شود به این معنا است که نویسنده در این کتاب به شاخص های پژوهشی و ترویجی به خوبی پرداخته و توانسته نظر داوران را جلب کند. بنابراین این کتاب می تواند یک الگو و معیار باشد که نویسندگان دیگر از آن استفاده کنند. همین طور کتاب های ترویجی هم شاخص خاص خود را دارند که براساس آن شاخص ها کتاب ها سنجیده می شوند.
تمام کتاب هایی که وارد رقابت می شوند، ابتدا سنجیده می شود که اثر پژوهشی است یا اثر ترویجی و اگر ترویجی باشد با شاخص های ترویجی سنجیده می شود و اگر پژوهشی باشد با شاخص های پژوهشی.
این شاخص ها و معیارهایی که برای ارزیابی کتاب سال مورد استفاده قرار می گیرد، آیا در دسترس محققان و پژوهشگران نیز قرار دارد؟
بله، این شاخص ها تقریبا در دسترس همه محققان و مراکز و پژوهشکده قرار دارد و هرسال نیز در ویژه نامه های کتاب سال منتشر می شود تا محققان بدانند که برچه اساسی این کتاب ها سنجیده می شوند. همین مطلب باعث شده که برخی ناشران چون ملاک های ارزیابی را می دانند، خودشان قبل از ارسال آثار، آنها را ارزیابی می کنند و اگر این کتاب ها شاخص های ارزیابی را نداشته باشند، اثر را برای رقابت ارسال نمی کنند. یکی از دلایلی که تعداد آثار ارسال شده به همایش کتاب سال حوزه در سالهای اخیر رشد ندارد، همین مطلب است که خود ناشران ارزیابی اولیه می کنند و اگر مطمئن باشند که آثارشان نمره نمی آورند، آنها را ارسال نمی کنند.
کتاب سال چه راهبردهایی را در ترویج فرهنگ پژوهش حوزوی پیگیری می کند؟
با توجه به اینکه وظیفه کتاب سال یک کار ترویجی است، راهبردهای آن هم متناسب با خودش تعیین می شود. این را برای آن عرض کردم که نباید توقع خودمان را از کتاب سال، خارج از آن اهدافی که برای آن طراحی شده ببینیم. چون بعضی ها انتظار دارند کتاب سال مشکلات پژوهشی حوزه را حل کند و یا جلوی نگارش بعضی کتاب های ضعیف را بگیرد، اینگونه نیست. کتاب سال برای این کارها طراحی نشده، بلکه یک کار ترویجی جهت شناسایی، تشویق، حمایت و ارائه شاخص های کیفی پژوهشی و ترویجی است.
اما اینکه چه راهبردهایی باید اعمال کنیم که جایگاه پژوهش در حوزه ارتقاء پیدا کند و کیفیت آثار پژوهشی بهتر و عالمانه تر شود، اینها در جاهای دیگر معاونت پژوهش حوزه یا حتی معاونت های دیگر حوزه برنامه ریزی می شود و حاصل آن در کتاب سال ظاهر می شود.
یکی دیگر از برنامه هایی که در راستای مأموریت ترویجی کتاب سال حوزه چند سالی است انجام می شود، این است که ما آثار برتر کتاب سال حوزه را برای حدود 450 نفر از نخبگان و پژوهشگران برتر حوزه و دانشگاه کشور ارسال می کنیم تا از بهترین آثار سال حوزه باخبر شوند، که این طرح با استقبال خوبی مواجه شده است.
چقدر از اهدافی که برای کتاب سال حوزه تعیین شده، عملی شده است؟
ما در حوزه اطلاعات پایه برای ارزیابی عملکرد بخش های مختلف حوزوی نداریم، هر نوع اظهار نظری در این باره یک اظهار نظر حدسی است و پایه علمی ندارد. یعنی وقتی می توانیم دقیق نسبت به یک فرایند اظهار نظر کنیم که اطلاعات کاملی نسبت به محیط پیرامونی آن داشته باشیم، مثلا ما نمی دانیم چه تعداد کتاب در حوزه تولید شده است که 850 اثر از آن به کتاب سال حوزه ارسال شده است. حدس می زنیم که حدود 80% کتاب ها به دست ما می رسد اما این فقط یک حدس است چون منابع دقیق نداریم.
در بین اینها حدود 25% این آثار به مرحله بعدی می روند. اما آیا این به معنی آن است که بقیه آثار علمی حوزه یعنی آن 75% باقی مانده ضعیف است، خیر نمی توانیم چنین برداشتی داشته باشیم چون شاخص دقیق و معتبری برای آن نداریم. ما براساس ملاک هایی که در کتاب سال طراحی کرده ایم می گوییم که این آثار از نظر ما خوب است اما نسبت به سایر آثار نمی توانیم قضاوت کنیم که این کتاب ها حتما ضعیف هستند.
اما آنچه می توانیم بگوییم این است که گمان می کنیم کتاب سال توانسته است سطح کیفی آثار پژوهشی و ترویجی حوزه را ارتقاء دهد، البته این بدان معنی نیست که این ارتقاء فقط به خاطر کتاب سال است، بلکه قطعا بخش های دیگر نیز در این زمینه سهیم بوده اند.
سال گذشته یک وضعیت سنجی از آثار واصله به هشت دوره همایش کتاب سال حوزه انجام شد و نتایج آن در همایش گذشته به جامعه علمی معرفی شد. در این وضعیت سنجی، سمت و سوی حرکت دانش های حوزوی براساس اسناد ارزیابی موجود در کتاب سال مشخص شد و سهم موسسات علمی، فرهنگی و ناشران کشور نیز در این فرایند تبیین گشت. نتایج این وضعیت سنجی در اختیار پژوهشگران و ناشران و موسسات علمی قرار گرفته و بزودی براساس آن، چند نشست علمی با حضور کارشناسان رشته های مختلف علمی برگزار خواهد شد تا راهبردهای اساسی آینده دانش های حوزوی طراحی و تبیین شود. این حرکت که در نوع خود در حوزه و حتی در سطح کشور برای اولین بار انجام می شود می تواند برای آسیب شناسی برنامه ریزی و مدیریت تولید دانش در حوزه های علمیه آثار مهمی به همراه آورد.
